- سیما صمیمی
- کوشک برآفتاب
محل اجرای آزمایش:
مدرسه کوشک برآفتاب
پایه تحصیلی دانش‌آموزان:
پایه چهارم (۴ نفر)
موضوع آزمایش:
آزمایش محلول
وسایل مورد نیاز:
لیوان شفاف ۳ عدد
پودر گچ
روغن مایع
مقداری حبه قند
۳ عدد قاشق
آب
ماژیک
آماده سازی بچه‌ها برای انجام آزمایش:
آزمایش امروز را هم مثل آزمایش مخلوط، به دست بچه‌ها سپردم البته قبل از شروع آزمایش وقتی وسایل آزمایش را روی میز می‌گذاشتم؛ بر آزمایش مخلوط که قبلتر انجام دادیم، مروری داشتیم و بچه‌ها مخلوط را یاد گرفته بودند. از آن‌ها خواستم بگویند به چه چیزی محلول می‌گویند؟
آیدین گفت: خانم محلول هم یک مخلوط است.
گفتم: به من و دوستانت بگو چرا فکر می‌کنی محلول یک مخلوط است؟
گفت: مخلوط از چند تا چیز که با هم قاطی می‌شوند تشکیل می‌شود پس محلول هم همینطور است.
گفتم: بله، آیدین و شما به خوبی مفهوم درستان را یاد گرفته‌اید.
گفتم: چند نوع مخلوط داریم؟
یکی گفت: جامد در جامد و مایع در مایع.
دیگری گفت: جامد در مایع.
گفتم: برای من یک مثال از جامد در مایع بگویید.
گفتند: سنگ در آب.
گفتم: بله درسته، سنگ جامد و آب مایع است و این دو به راحتی جدا می‌شوند.
ساناز پرسید: خانم چرا به محلول، مخلوط نمی‌گویند؟ چرا “محلول” می‌گویند؟
گفتم: ببینید بچه‌ها محلول هم یک نوع مخلوط است فقط به‌صورت یکنواخت است پس به مخلوط‌های یکنواخت محلول می‌گوییم. حس کردم این تعریف محلول هنوز برای آن‌ها کامل درک نشده است. گفتم: بیایید آزمایش‌مان را انجام بدهیم تا کاملاً منظور مرا متوجه بشوید.
نحوه‌ی انجام آزمایش:
چون تعداد بچه‌ها کم بود، از آن‌ها خواستم آزمایش را برای من بخوانند و بعد گفتم بیایید با همدیگر آزمایش را انجام بدهیم تا به جواب سؤالاتمان برسیم. همینکه بتوانیم فعالیت‌های کتاب را جواب بدهیم و آن‌ها را یاد بگیریم، کافیست. به بچه‌ها گفته بودم آزمایش را با هم انجام بدهیم اما در طی انجام آن اجازه دادم خودشان این کار را کنند و من فقط آن‌ها را راهنمایی می‌کردم.
- ۳ عدد لیوان شفاف را شماره گزاری کردیم.
- هر ۳ لیوان را تا نصف لیوان به طور مساوی، آب ریختیم.
- در هر لیوان یک قاشق گذاشتیم.
- طبق کتاب لیوان شماره‌ی یک، ۳ حبه قند و لیوان شماره دو را ۳ قاشق روغن و لیوان شماره سه را ۳ قاشق گچ ریختیم.
- هر کدام از بچه‌ها یکی از لیوان‌ها را با قاشق به هم می‌زدند. از بچه‌ها خواستم به این مخلوط‌هایی که درست کرده بودند خوب توجه کنند و اگر سؤالی برایشان پیش آمد، از من بپرسند.
آموزش پذیری بچه‌ها با پرسشگری:
اول از همه یکی از بچه‌ها گفت: خانم کدام یکی از این لیوان‌ها محلول می‌شود؟ همه‌ی این‌ها مخلوط بودند یعنی مگر به دو یا چند تا چیز که قاطی بشوند، مخلوط نمی‌گوییم؟
گفتم: بله، شما کاملاً درست می‌گویید ولی گفتم محلول هم یک مخلوط اما یکنواخت است.
گفت: یکنواخت یعنی چه؟
گفتم: مثلاً ما در این لیوان چند حبه‌ی قند ریختیم و وقتی به هم زدیم، ذره‌های قند از هم جدا شدند. این حبه‌ها کم کم، کامل در آب حل و محو شدند و ما الآن یک محلول شفاف و واضحی می‌بینیم. آیا می‌توانی قندها را ببینی؟
گفت: نه!
گفتم: چون کاملاً یکنواخت شده است و به یکنواخت شدن به زبان خودمانی می‌گوییم یکدست شده است.
گفت: آهان، مثلاً آب و نمک هم اینگونه می‌شود.
گفتم: آفرین همینطور است.
آیدین پرسید: چرا روغن ته نشین نمی‌شود؟
من نمی‌توانستم برای بچه‌ی کلاس چهارم مفهوم چگالی را بگویم بنابراین ابه شکل ساده‌تری گفتم: قطره‌های آب دوست دارند همیشه بهم بچسبند و قطره‌های روغن هم دوست دارند به قطره‌های دیگر روغن بچسبند پس هر کاری کنیم هر چقد هم تکانشان بدهیم؛ باز هم می‌بینیم قطره‌های روغن به همدیگر نزدیک می‌شوند. این از دلیل اینکه چرا روغن و آب دوست ندارند با همدیگر مخلوط بشوند اما چرا روغن ته‌نشین نمی‌شود؟ بچه‌ها یادتان می‌آید در کلاس سال‌های قبلتر یک آزمایش به اسم زیر آب و روی آب داشتید؟
گفتند: بله بله!
یکی از از بچه‌ها گفت: خواهرم کلاس اول است و امسال این آزمایش را دارد.
گفتم: بله درست است. کسی می‌تواند بگوید درمورد چه چیزی بود؟
هانیه گفت: خانم مثلاً چیزهایی که سنگین هستند به زیر آب می‌روند و سبک‌ها روی آب می‌آیند.
گفتم: بله. اینجا روغن از آب سبک‌تر است پس برای همین ته‌نشین نمی‌شود.
وقتی آیدین لیوان گچ را به هم می‌زد، هانیه یک نکته گفت و این بود که چون گچ سنگین‌تر است پس گچ ته‌نشین می‌شود. وقتی که آیدین در حال به هم زدن لیوان گچ بود، گفتم: آیدین دست نگهدار و به هم نزن تا ببینیم هانیه درست می‌گوید یا نه!
بعد از یک دقیقه تقریباً گچ کامل ته‌نشین شد. اینجا به آن‌ها گفتم: بچه‌ها گچ و آب مخلوط هستند اما محلول نیستند چرا؟ چون در هم حل نشدند و به‌صورت یکدست نیستند!
همه‌ی بچه‌ها با تأیید و لبخند گفتند: بله!
گفتم: حالا آب و قند را به هم بزنید اما قبل از شروع، این نکته را اضافه کنم که محلول‌ها حتی دو لایه‌ی جدا از هم نمی‌شوند. درست است که آب و روغن شفاف هستند اما از هم جدا هستند پس محلول غیر یکنواخت می‌شوند!
نازگل یکهو گفت: خانم وقتی اول قند را در آب می‌ریزیم، ته‌نشین می‌شود اما وقتی حل می‌شود دیگر ته نشین نمی‌شود!
اینجا بود که گفتم: آفرین، پس به این محلول می‌گوییم چون حل و یکدست شده است و دولایه‌ی جدا هم نیستند.
سپس به مبحث شفاف بودن یا نبودن پرداختم و گفتم: بچه‌ها می‌دانید شفاف چیست؟ بنظرتان این آب و گچ که من به هم زدم شفاف است؟
گفتند: نه!
گفتم: چرا؟
گفتند: چون دیگر درون آن را نمی‌بینیم!
دوباره به هم زدم و بعد پرسیدم: قاشق را درون آن می‌بینید؟
گفتند: نه!
گفتم: بله، حتی دیگر قاشق را هم نمی‌بینیم. بچه‌ها آب قند شفاف است؟
یکی گفت: بله خانم این شفاف است چون کامل درون آن را می‌بینیم.
گفتم: آفرین و آب روغن چطور؟
یکی گفت: بله این هم شفاف است ولی یکنواخت نیست!
هدفم این بود دانش‌آموزان مفاهیم را به خوبی یاد بگیرند. با این آزمایش‌ها با مخلوط‌ها و انواع آن، محلول‌های یکنواخت و غیریکنواخت آشنا می‌شوند و متوجه می‌شوند چه چیزی حل می‌شود و چه چیزی حل نمی‌شود!
نتیجه گیری:
- بچه‌ها توانستند تفاوت هر سه مورد و نوع مخلوط را بگویند.
- آب و قند محلول یکنواخت و کاملاً حل شد یعنی وقتی حل شود، ته‌نشین نمی‌شود.
- آب و گچ غیریکنواخت و شفاف نیست همینطور گچ ته‌نشین می‌شود.
- آب و روغن غیریکنواخت ولی شفاف است و ته‌نشین نمی‌شود.
ثبت ديدگاه